این بخش نه‌تنها از طریق صادرات درآمد ارزی ایجاد می‌کند، بلکه با توسعه صنایع پایین‌دستی می‌تواند ارزش افزوده بالا، اشتغال‌زایی، و تنوع اقتصادی را تقویت کند. در ادامه، به تحلیل نقش این بخش، سهم آن در رشد اقتصادی، و چالش‌ها و راهکارهای مرتبط در بازه زمانی ۴ساله می‌پردازم.

بخش نفت و گاز حدود ۱۵-۲۰ درصد تولید ناخالص داخلی (GDP) ایران را تشکیل می‌دهد (بسته به قیمت جهانی نفت و حجم صادرات).
در سال‌های اخیر، صادرات نفت و میعانات گازی حدود ۵۰-۶۰ درصد کل صادرات ایران را شامل شده است (در سال ۱۴۰۰، حدود ۴۵ میلیارد دلار از ۸۰ میلیارد دلار صادرات).

برنامه هفتم توسعه پیش‌بینی می‌کند که بخش نفت و گاز باید سالانه ۳.۵ درصد رشد داشته باشد تا به هدف رشد کل ۸ درصدی کمک کند. این رشد شامل افزایش تولید و صادرات نفت خام و توسعه صنایع پایین‌دستی است.

صنایع پایین‌دستی (پتروشیمی و پالایش):

پتروشیمی: ایران در حال حاضر حدود ۷۰ میلیون تن محصولات پتروشیمی تولید می‌کند (۱۴۰۲)، اما برنامه هفتم هدف‌گذاری کرده که این رقم تا پایان برنامه به ۱۲۳ میلیون تن برسد. این افزایش می‌تواند درآمد صادراتی را به ۳۶ میلیارد دلار در سال (از ۲۰ میلیارد دلار فعلی) برساند.

پالایش و فرآورده‌های نفتی: توسعه پالایشگاه‌ها و تولید فرآورده‌های با ارزش افزوده بالا (مانند بنزین یورو ۵، گازوئیل، و محصولات شیمیایی) می‌تواند وابستگی به صادرات نفت خام را کاهش دهد.

صنایع پایین‌دستی با تکمیل زنجیره ارزش، ارزش افزوده‌ای ۴-۱۰ برابر بیشتر از صادرات نفت خام ایجاد می‌کنند. برای مثال، هر تن محصول پتروشیمی پیشرفته (مانند پلیمرها) می‌تواند ۱۰۰۰-۲۰۰۰ دلار درآمد داشته باشد، در حالی که نفت خام حدود ۵۰۰-۶۰۰ دلار به ازای هر تن است.

سهم در رشد ۸ درصدی:

طبق تحلیل‌های اقتصادی، بخش نفت و گاز می‌تواند ۱.۵-۲ درصد از رشد ۸ درصدی را مستقیماً تأمین کند (از طریق افزایش تولید و صادرات).

صنایع پایین‌دستی (پتروشیمی و پالایش) می‌توانند ۱-۱.۵ درصد دیگر به رشد کمک کنند، به‌ویژه اگر زنجیره ارزش تکمیل شود و صادرات محصولات با ارزش افزوده بالا افزایش یابد.

غیرمستقیم، این بخش‌ها با تأمین خوراک برای صنایع دیگر (مانند پلاستیک، لاستیک، و مواد شیمیایی) و ایجاد اشتغال، به رشد سایر بخش‌ها کمک می‌کنند.

اشتغال‌زایی و اثرات غیرمستقیم:

ضمن اعلام اینکه در صنعت نفت و صنایع پایین دست پتروشیمی متناسب با سرمایه‌گذاری انجام شده نباید انتظار ایجاد اشتغال داشت لکن در برنامه هفتم پیش‌بینی کرده که توسعه این بخش‌ها می‌تواند ۲۰۰.۰۰۰ شغل مستقیم و غیرمستقیم در ۴ سال ایجاد کند که این یکی از نکات مبهم برنامه توسعه هفتم می‌باشد.
توسعه زیرساخت‌های نفتی و پتروشیمی (مانند بنادر و خطوط لوله) به رشد بخش‌های حمل‌ونقل و خدمات نیز کمک می‌کند.

چالش‌های نفت و صنایع پایین‌دستی در تحقق رشد

تحریم‌های بین‌المللی دسترسی به فناوری‌های پیشرفته، تجهیزات، و بازارهای صادراتی را محدود کرده‌اند. برای مثال، فروش محصولات پتروشیمی به اروپا و آسیای شرقی با موانع لجستیکی و بانکی مواجه است.

دور زدن تحریم‌ها هزینه‌های مبادلاتی را افزایش داده و سودآوری را کاهش می‌دهد.

کمبود گاز طبیعی برای واحدهای پتروشیمی (نیاز روزانه ۱۶۸ میلیون مترمکعب تا پایان برنامه) و قطعی برق در فصول سرد، تولید را مختل می‌کند.

زیرساخت‌های ذخیره‌سازی گاز و تولید برق برای تأمین پایدار انرژی صنایع کافی نیست.

توسعه میادین نفت و گاز و تکمیل پروژه‌های پتروشیمی همانگونه که قبلا نیز بدان اشاره کرده‌ام نیازمند ۳۳۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در ۴ سال است. در حال حاضر، جذب سرمایه خارجی به دلیل ریسک‌های سیاسی و اقتصادی محدود است (سالانه کمتر از ۵ میلیارد دلار).
پروژه‌های نیمه‌تمام پتروشیمی (مانند طرح‌های متانول و الفین) به دلیل کمبود منابع مالی متوقف شده‌اند.

حدود ۶۰ درصد محصولات پتروشیمی ایران مواد اولیه یا نیمه‌خام (مانند متانول و اوره) هستند که ارزش افزوده پایینی دارند و زنجیره ارزش افزوده تکمیل نمی‌شود.

فقدان فناوری برای تولید محصولات پیشرفته (مانند پلیمرهای مهندسی) و وابستگی به واردات کاتالیست‌ها و تجهیزات.

بهره‌وری پایین در برخی میادین نفتی (به دلیل فرسودگی چاه‌ها) و واحدهای پتروشیمی، سودآوری را کاهش داده است.

مدیریت ناکارآمد و دخالت‌های دولتی در شرکت‌های پتروشیمی مانع از رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی می‌شود.

راهکارهای عملی برای تقویت نقش نفت و صنایع پایین‌دستی

افزایش تولید و صادرات نفت:

سرمایه‌گذاری در میادین مشترک (مانند پارس جنوبی و میادین نفتی غرب کارون) برای افزایش تولید نفت به ۵.۷ میلیون بشکه در روز و گاز به ۱.۳ میلیارد مترمکعب در روز تا پایان برنامه.

گسترش بازارهای صادراتی به کشورهای غیرتحریمی (مانند چین و هند) و مذاکره برای کاهش تحریم‌ها جهت دسترسی به بازارهای اروپا.
استفاده از روش‌های نوین دور زدن تحریم‌ها (مانند تهاتر نفت با کالاهای سرمایه‌ای) برای افزایش درآمدهای ارزی.

تکمیل زنجیره ارزش پتروشیمی در صنایع پایین دستی: سرمایه‌گذاری در تولید محصولات نهایی (مانند پلی‌پروپیلن، ABS، و رزین‌های تخصصی) به‌جای صادرات متانول و اوره. این کار می‌تواند درآمد صادراتی را تا ۵۰ میلیارد دلار در سال افزایش دهد.

ایجاد پارک‌های صنعتی در مناطق ویژه اقتصادی (مانند عسلویه و ماهشهر) برای جذب سرمایه‌گذاری و کاهش هزینه‌های لجستیک.

همکاری با کشورهای دوست (مانند چین و روسیه) برای انتقال فناوری‌های پیشرفته و تولید کاتالیست‌های داخلی.

رفع ناترازی انرژی:

ساخت مخازن ذخیره‌سازی گاز برای تأمین پایدار خوراک پتروشیمی‌ها در فصول سرد.

سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های خورشیدی و بادی برای کاهش فشار بر شبکه برق و گاز (هدف برنامه: تولید ۱۰ گیگاوات انرژی تجدیدپذیر تا ۱۴۰۷).

اصلاح الگوی مصرف سوخت در صنایع و خانگی برای آزادسازی منابع انرژی.

ارائه معافیت‌های مالیاتی و تضمین بازگشت سرمایه برای پروژه‌های نفتی و پتروشیمی.

قراردادهای مشارکت با شرکت‌های چینی، هندی، و روس برای توسعه میادین و پتروشیمی‌ها (مانند مدل قراردادهای IPC).

واگذاری پروژه‌های نیمه‌تمام به بخش خصوصی با حمایت مالی از طریق صندوق توسعه ملی و بازار سرمایه.

ارتقای فناوری در میادین نفتی (مانند تزریق گاز برای افزایش برداشت) و واحدهای پتروشیمی.

کاهش دخالت‌های دولتی و تقویت مدیریت حرفه‌ای در شرکت‌های نفتی و پتروشیمی.

تقویت آموزش‌های فنی برای افزایش بهره‌وری نیروی انسانی در این بخش‌ها.

برآورد کمی نقش نفت و صنایع پایین‌دستی

با فرض افزایش تولید از ۳.۶ میلیون بشکه در روز (۱۴۰۲) به ۵.۷ میلیون بشکه تا ۱۴۰۷، و قیمت متوسط ۸۰ دلار به ازای هر بشکه، درآمد صادراتی نفت می‌تواند از ۳۰ میلیارد دلار فعلی به ۵۰-۶۰ میلیارد دلار در سال برسد لکن در کنار این افزایش تولید صرفه جویی نیز می‌بایست رعایت سود، و صرفا افزایش تولید برای اقناع مصرف موجود استراتژی شکست خورده است.

با رسیدن تولید به ۱۲۳ میلیون تن و صادرات ۳۶ میلیارد دلاری، این بخش می‌تواند ۱.۵ درصد از رشد ۸ درصدی را تأمین کند.

ارزش افزوده غیرمستقیم: توسعه زنجیره ارزش و تأمین خوراک برای صنایع دیگر (مانند پلاستیک و نساجی) می‌تواند ۰.۵-۱ درصد رشد اضافی ایجاد کند.

حدود ۳۳۵ میلیارد دلار در ۴ سال برای توسعه میادین، پتروشیمی‌ها، و زیرساخت‌های مرتبط (مانند خطوط لوله و بنادر).

نتیجه گیری

نفت و صنایع پایین‌دستی می‌توانند ۳-۳.۵ درصد از رشد ۸ درصدی را در ۴ سال برنامه هفتم تأمین کنند، به شرطی که چالش‌های تحریم، ناترازی انرژی، و کمبود سرمایه‌گذاری برطرف شوند. این بخش‌ها با افزایش تولید و صادرات نفت (تا ۵.۷ میلیون بشکه در روز) و توسعه پتروشیمی (تا ۱۵۰ میلیون تن تولید) می‌توانند درآمد ارزی را به ۱۲۵-۱۰۰ میلیارد دلار در سال برسانند. راهکارهای کلیدی شامل دیپلماسی نفتی، تکمیل زنجیره ارزش، رفع ناترازی انرژی، و جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی است. موفقیت این بخش نیازمند هماهنگی بین وزارت نفت، بخش خصوصی، و سیاست‌های کلان اقتصادی در قالب یکپارچگی مدیریت انرژی یا ایجاد وزارت انرژی یا معاونت انرژی جهت مدیریت یکپارچه وزارتخانه‌های زیربنایی می‌باشد.

دکتر بابک آوند