صنعت پتروشیمی، اگرچه یکی از ارکان حیاتی اقتصاد کشورها محسوب می‌شود، اما همواره به‌عنوان یکی از منابع آلاینده‌های زیست‌محیطی نیز مورد توجه بوده است. یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های جوامع محلی و سازمان‌های محیط زیست، آلودگی هوا در اطراف مجتمع‌های پتروشیمی و صنایع پایین‌دستی آن است؛ آلودگی‌ای که ناشی از گازهای سمی، ذرات معلق، ترکیبات آلی فرار (VOCs) و آلاینده‌های ثانویه مانند ازن سطح پایین است اما در سال خهای اخیر با پایش آن لاین و نیز استفاده از فناوری‌های نوین در بسیاری از پتروشمی ی‌ها حجم آلایندگی بطور محسوسی کاهش یافته است.

در این میان، بهره‌گیری از سامانه‌های پایش آنلاین آلودگی هوا به‌عنوان یک ابزار فناورانه و شفاف‌ساز، می‌تواند نقشی کلیدی در شناسایی منابع انتشار، کنترل فرآیندهای آلاینده‌زا، اطلاع‌رسانی به موقع، و در نهایت جلب اعتماد عمومی ایفا کند.

از اندازه‌گیری‌های سنتی تا پایش هوشمند

برای سال‌ها، اندازه‌گیری‌های محیط زیستی به‌صورت نقطه‌ای و در فواصل زمانی طولانی انجام می‌شد؛ این روش‌ها نه تنها پاسخگوی نوسانات شدید انتشار آلاینده‌ها نبودند، بلکه امکان ردیابی فوری حوادثی نظیر نشتی‌ها، احتراق‌های ناقص یا فوران‌های تصادفی گازها را نیز فراهم نمی‌کردند. با رشد فناوری سنسورها، اینترنت اشیاء (IoT) و سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS)، زمینه برای توسعه پایش‌های لحظه‌ای فراهم شد.

در پایش آنلاین، سنسورهایی در اطراف و درون سایت پتروشیمی مستقر می‌شوند که پارامترهایی نظیر دی‌اکسید گوگرد (SO₂)، اکسیدهای نیتروژن (NOx)، ازن (O₃)، ذرات معلق (PM2.5 و PM10)، و ترکیبات آلی فرار را به‌صورت پیوسته اندازه‌گیری کرده و اطلاعات آنی را به مرکز کنترل ارسال می‌کنند. این اطلاعات نه‌تنها برای تحلیل‌های آماری بلندمدت مفیدند، بلکه در لحظاتی بحرانی، می‌توانند مبنای تصمیم‌گیری فوری برای کاهش تبعات زیست‌محیطی باشند.

اهمیت خاص ترکیبات آلی فرار (VOCs)

در پتروشیمی‌ها، VOCها که عمدتاً از فرآیندهای ذخیره‌سازی، انتقال، نشتی‌ها و احتراق ناقص منتشر می‌شوند، اهمیت بالایی دارند. این ترکیبات می‌توانند اثرات جدی بر سلامت انسان و محیط زیست داشته باشند و در واکنش با NOxها به تشکیل ازن تروپوسفری منجر شوند که یک آلاینده ثانویه خطرناک است.

پایش آنلاین VOCها معمولاً با استفاده از دستگاه‌های GC-FID یا تحلیلگرهای لیزری با حساسیت بالا انجام می‌شود. همچنین الگوریتم‌های هوش مصنوعی به‌کار گرفته می‌شوند تا بر مبنای الگوهای ثبت‌شده، منبع انتشار را شناسایی کرده و حتی پیش‌بینی کنند که چه زمانی ممکن است سطح آلودگی از حد مجاز عبور کند.

نقش پایش محیطی در ارزیابی عملکرد زیست‌محیطی

بخش عمده‌ای از پایداری زیست‌محیطی صنعت پتروشیمی، در گرو شفافیت و پاسخ‌گویی در برابر آلودگی‌های منتشره است. پایش آنلاین به شرکت‌ها این امکان را می‌دهد که عملکرد زیست‌محیطی خود را در طول زمان پایش کنند و با تنظیم شاخص‌هایی مانند «میانگین غلظت آلاینده‌ها در روز کاری» یا «تعداد دفعات عبور از حد مجاز در هر ماه»، نظام خودارزیابی و بهبود مداوم ایجاد کنند.

در بسیاری از کشورها، انتشار آنلاین و عمومی داده‌های مربوط به کیفیت هوا در اطراف صنایع، تبدیل به یک الزام قانونی شده است. این کار نه‌تنها فشار نظارتی را کاهش می‌دهد، بلکه موجب تقویت برند مسئولیت‌پذیر در افکار عمومی و افزایش سرمایه اجتماعی صنعت می‌شود. صنایع پتروشیمی ایران نیز در صورت حرکت به‌سوی چنین شفافیتی، می‌توانند فاصله خود را با استانداردهای بین‌المللی کاهش دهند.

چالش‌ها و فرصت‌های بومی‌سازی فناوری پایش

اگرچه فناوری پایش آنلاین در جهان بالغ شده، اما چالش‌هایی همچون تأمین سنسورهای دقیق، کالیبراسیون منظم، تحلیل داده‌های حجیم و نگهداری سامانه‌ها، همچنان مطرح‌اند. در شرایط تحریم و محدودیت دسترسی به تجهیزات بین‌المللی، صنایع ایرانی نیازمند توسعه فناوری‌های بومی پایش هستند. خوشبختانه، طی سال‌های اخیر، برخی شرکت‌های دانش‌بنیان موفق به طراحی و ساخت سنسورهای دقیق با قابلیت اتصال به شبکه و پلتفرم‌های تحلیل داده شده‌اند.

همچنین با توسعه سامانه‌های مانیتورینگ مرکزی بر بستر فناوری‌های ابری و موبایلی، دسترسی مدیران و نهادهای نظارتی به داده‌ها ساده‌تر شده و امکان تحلیل هم‌زمان آلودگی در چند سایت صنعتی فراهم آمده است. استفاده از الگوریتم‌های یادگیری ماشین برای تشخیص ناهنجاری‌ها، نیز به یکی از ترندهای جدید در تحلیل داده‌های پایش زیست‌محیطی تبدیل شده است.

پایش در اطراف پتروشیمی‌ها؛ نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت استراتژیک

بسیاری از پتروشیمی‌ها در نزدیکی مناطق مسکونی، یا در حاشیه شهرهای بزرگ واقع شده‌اند. وجود آلودگی‌های مزمن و ماندگار در این مناطق می‌تواند آثار جبران‌ناپذیری بر سلامت عمومی، منابع آب، خاک، کشاورزی و حتی گردشگری منطقه داشته باشد. علاوه بر این، رویدادهای ناگهانی نظیر نشت مواد خطرناک یا آتش‌سوزی در واحدهای تولیدی، در صورت نبود سامانه پایش سریع، می‌توانند به بحران‌های جدی منجر شوند.

پایش آنلاین مستمر، ضمن ایجاد یک سپر هشدار اولیه برای این بحران‌ها، زمینه را برای طراحی بهتر مسیرهای تهویه، زون‌بندی ایمن واحدها، و اتخاذ تصمیمات مدیریتی مبتنی بر داده فراهم می‌کند. در برخی پتروشیمی‌های پیشرو کشور، تجربه استقرار چنین سامانه‌هایی نشان داده است که میزان شکایت‌های مردمی، موارد اضطراری و تنش با نهادهای نظارتی به‌طور محسوسی کاهش یافته است.

همگرایی سیاست‌گذاری و فناوری

برای آن‌که پایش آلودگی هوا در اطراف صنایع پتروشیمی به‌صورت مؤثر و مستمر انجام شود، لازم است هم‌زمان چند رکن کلیدی در کنار یکدیگر قرار گیرند: اول، وجود زیرساخت فنی و فناوری مناسب؛ دوم، وجود مقررات الزام‌آور و شفاف برای صنایع در خصوص افشای داده‌ها؛ سوم، همکاری بین‌نهادی میان سازمان محیط زیست، شهرداری‌ها و وزارت نفت؛ و نهایتاً، آموزش و فرهنگ‌سازی در بدنه شرکت‌ها برای درک اهمیت محیط زیست به‌عنوان یک دارایی استراتژیک.

حرکت به‌سوی استقرار پایش‌گرهای هوشمند، استفاده از سامانه‌های تحلیل ابری و اتصال به پلتفرم‌های اطلاع‌رسانی عمومی، بخشی از الزامات اقتصاد سبز و صنعت پایدار در قرن ۲۱ است. همان‌طور که صنایع پتروشیمی در مسیر نوسازی تجهیزات فرآیندی، افزایش بهره‌وری انرژی و توسعه زنجیره ارزش پیش می‌روند، باید پایش آنلاین زیست‌محیطی نیز به‌عنوان بخشی از سرمایه‌گذاری زیرساختی دیده شود، نه صرفاً یک هزینه جانبی برای فرار از جریمه‌های محیط زیستی.

پایش آنلاین آلودگی هوا در اطراف پتروشیمی‌ها، دیگر یک ابزار لوکس یا صرفاً تزئینی برای اخذ گواهینامه‌های زیست‌محیطی نیست؛ بلکه به یکی از ابزارهای کلیدی برای حفظ پایداری صنعتی، کاهش تنش اجتماعی، و ارتقای اعتماد عمومی تبدیل شده است. در جهانی که حساسیت نسبت به محیط زیست هر روز بیشتر می‌شود، صنعت پتروشیمی ایران اگر بخواهد در معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی نقش مؤثری ایفا کند، باید پایش دقیق، مستمر و شفاف آلاینده‌های خود را در اولویت قرار دهد.

مواجهه فعال با چالش‌های محیط زیستی، نه‌تنها مسئولیت‌پذیری اجتماعی را نشان می‌دهد، بلکه در عمل، ضامن بقای اقتصادی و مشروعیت عمومی صنعت در بلندمدت خواهد بود.