منطقه ویژه پتروشیمی مکران، واقع در منطقه آزاد چابهار در جنوب شرقی ایران، به‌عنوان سومین قطب پتروشیمی کشور پس از عسلویه و ماهشهر، با هدف توسعه صنعتی، جلوگیری از خام‌فروشی، و تکمیل زنجیره ارزش در حال شکل‌گیری است. این منطقه با دسترسی به آب‌های آزاد بین‌المللی و نزدیکی به بازارهای هدف صادراتی مانند چین و هند، از پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به یک هاب صنعتی برخوردار است. در این مقاله، به بررسی وضعیت کنونی این منطقه، پروژه‌ها، منابع مالی، یوتیلیتی و آفسایت، تأمین خوراک، پیشنهادات برای افزایش ارزش افزوده، ذخایر نفت و گاز، و زیرساخت‌های لجستیک و حمل‌ونقل پرداخته می‌شود.

۱. وضعیت منطقه ویژه پتروشیمی مکران

منطقه ویژه پتروشیمی مکران در محدوده‌ای به مساحت حدود ۱۲۰۰ هکتار در منطقه آزاد تجاری-صنعتی چابهار (استان سیستان و بلوچستان) واقع شده است. این منطقه با هدف توسعه اقتصادی سواحل مکران، ایجاد اشتغال، و جلوگیری از خام‌فروشی طراحی شده است. مزایای کلیدی این منطقه شامل دسترسی به آب‌های آزاد، نزدیکی به بازارهای صادراتی، معافیت‌های مالیاتی ۲۰ساله در منطقه آزاد، و تخفیف‌های تا ۳۰ درصد در نرخ خوراک برای واحدهای پتروشیمی است که زنجیره ارزش را تکمیل می‌کنند. با این حال، توسعه این منطقه با چالش‌هایی مانند کمبود زیرساخت‌های اولیه، مشکلات تأمین آب، و تأخیر در اجرای برخی پروژه‌ها مواجه بوده است. علی‌رغم گذشت بیش از یک دهه از تعریف این منطقه، هنوز هیچ مجتمع پتروشیمی فعالی به بهره‌برداری نرسیده است، و توسعه عمدتاً در مرحله احداث و تکمیل زیرساخت‌ها قرار دارد.

۲. وضعیت پروژه‌ها

بر اساس اطلاعات موجود، شهرک پتروشیمی مکران در چند فاز طراحی شده است که فاز نخست آن شامل احداث ۵ واحد GTX (تبدیل گاز متان به محصولات با ارزش افزوده بالاتر)، یک واحد اوره و آمونیاک، و یک واحد مینی ال‌ان‌جی است. ظرفیت تولیدی فاز نخست حدود ۵.۸ میلیون تن در سال پیش‌بینی شده که بخش عمده آن صادراتی و بخشی به‌عنوان خوراک صنایع پایین‌دستی یا بازار داخلی استفاده خواهد شد. وضعیت پیشرفت پروژه‌ها: از ۱۸ طرح سرمایه‌گذاری و زیرساختی تعریف‌شده در شهرک پتروشیمی مکران، ۷ طرح پتروشیمی با مشارکت هلدینگ‌ها و شرکت‌های سرمایه‌گذاری در حال اجراست.
مجتمع پتروشیمی بدر شرق، یکی از واحدهای GTX، با پیشرفت بیش از ۲۵ درصد، پیشرو در سرعت ساخت است. تجهیزات این مجتمع در حال انتقال به سایت هستند.
پیش‌بینی می‌شود تا تابستان ۱۴۰۴، واحدهای یوتیلیتی (آب، برق، بخار) و دو واحد پتروشیمی به مدار تولید وارد شوند.
فاز دوم شهرک با تمرکز بر احداث پارک پتروشیمی و تکمیل زنجیره ارزش در حال برنامه‌ریزی است.

چالش‌ها: تأخیر در تکمیل زیرساخت‌ها، مشکلات تأمین مالی به دلیل تحریم‌ها، و کمبود نیروی انسانی متخصص بومی از موانع اصلی پیشرفت پروژه‌ها هستند.

۳. وضعیت منابع مالی

توسعه منطقه ویژه پتروشیمی مکران نیازمند سرمایه‌گذاری‌های کلان است. تحریم‌های بین‌المللی تأثیر قابل‌توجهی بر تأمین منابع مالی داشته و جذب سرمایه‌گذاران خارجی را دشوار کرده است. با این حال، اقدامات زیر برای تأمین مالی انجام شده است: مشارکت بخش خصوصی: شرکت توسعه پتروشیمی نگین مکران، متولی اصلی توسعه این شهرک، با همکاری بخش خصوصی (از جمله شرکت شستان وابسته به صندوق بازنشستگی نیروهای مسلح) و هلدینگ‌های سرمایه‌گذاری داخلی در حال پیشبرد پروژه‌هاست.
جذب سرمایه‌گذاری خارجی: قراردادهایی با شرکت‌های ژاپنی، فرانسوی، و آلمانی برای تأمین تجهیزات و پکیج‌های یوتیلیتی منعقد شده است. بازدیدهای متعدد هیئت‌های خارجی از کشورهای چین، هند، و عمان نشان‌دهنده علاقه‌مندی به سرمایه‌گذاری است، اما نهایی شدن این قراردادها با موانع سیاسی و اقتصادی مواجه بوده است.
چالش‌ها: کمبود نهادهای مالی قوی برای تأمین میلیاردها دلار موردنیاز، عدم ثبات در سیاست‌های اقتصادی، و مشکلات انتقال ارز از موانع اصلی هستند. به گفته منابع، نهادهای مالی داخلی نتوانسته‌اند به‌طور کامل نیازهای مالی پروژه‌های پتروشیمی را برآورده کنند.

۴. وضعیت یوتیلیتی و آفسایت

یوتیلیتی (آب، برق، بخار، و سایر سرویس‌های جانبی) و تأسیسات آفسایت (انبارها، پایانه‌ها، و مخازن صادراتی) از اجزای حیاتی برای عملکرد شهرک پتروشیمی مکران هستند.
وضعیت کنونی این بخش‌ها به شرح زیر است:

وضعیت یوتیلیتی: شرکت آب نیروی مکران، زیرمجموعه شرکت توسعه پتروشیمی نگین مکران، مسئول احداث واحدهای آب‌گیر، آب‌شیرین‌کن، تصفیه فاضلاب، و تأمین سرویس‌های یوتیلیتی است.
یکی از چالش‌های اصلی، تأمین آب موردنیاز پتروشیمی‌هاست.
قرار بود آب از طریق خط لوله از دریای عمان تأمین شود، اما این پروژه هنوز تکمیل نشده و با تأخیر مواجه است. این موضوع در منطقه‌ای که حتی روستاهای اطراف از آب آشامیدنی محروم هستند، انتقاداتی را به دنبال داشته است.
واحدهای تولید برق و بخار در حال احداث هستند و پیش‌بینی می‌شود تا تابستان ۱۴۰۴ به بهره‌برداری برسند.

وضعیت آفسایت:

زیرساخت‌های آفسایت مانند انبارها، پایانه‌های صادراتی، و مخازن در حال توسعه هستند. این تأسیسات برای صادرات محصولات و تأمین نیازهای لجستیکی حیاتی هستند.
پیشرفت در این بخش به دلیل وابستگی به تکمیل زیرساخت‌های حمل‌ونقل (مانند خط لوله گاز و بندر) کند بوده است.

۵. وضعیت تأمین خوراکتأمین خوراک پایدار یکی از عوامل کلیدی موفقیت منطقه ویژه پتروشیمی مکران است.

وضعیت کنونی تأمین خوراک به شرح زیر است:

منبع خوراک: از سال ۱۴۰۱، گاز متان از طریق خط لوله هفتم سراسری به چابهار منتقل شده و روزانه ۳۰ میلیون مترمکعب گاز به شهرک پتروشیمی مکران اختصاص یافته است. این گاز برای واحدهای GTX، اوره، و آمونیاک استفاده می‌شود.
خط لوله انتقال گاز از ایرانشهر به چابهار (به طول ۲۹۰ کیلومتر) با پیشرفت ۱۲ درصدی در حال احداث است و انتظار می‌رود تکمیل آن تأمین خوراک را پایدارتر کند.

چالش‌ها: در طرح اولیه، قرار بود خوراک‌های اتان و میعانات گازی نیز تأمین شوند، اما در دولت یازدهم این خوراک‌ها حذف شده و تمرکز بر متان قرار گرفت. این تصمیم ممکن است تنوع محصولات را محدود کند.
تحریم‌ها و کمبود تکنولوژی‌های فشارافزایی مخازن، تأمین پایدار خوراک را در بلندمدت تهدید می‌کند.

۶. پیشنهادات برای افزایش درآمد به هزینه و ایجاد ارزش افزوده

برای بهبود نسبت درآمد به هزینه و تکمیل زنجیره ارزش در منطقه ویژه پتروشیمی مکران، پیشنهادات زیر ارائه می‌شود: توسعه صنایع پایین‌دستی: احداث واحدهای تولید محصولات نهایی (مانند پلاستیک‌ها، الیاف، و مواد شیمیایی پیشرفته) در کنار واحدهای بالادستی (متانول، اوره، آمونیاک) می‌تواند ارزش افزوده را تا ۳۰-۴۰ درصد افزایش دهد. به‌عنوان مثال، تبدیل متانول به الفین‌ها و سپس تولید پلی‌اتیلن یا پلی‌پروپیلن، سودآوری را بهبود می‌بخشد.
ایجاد پارک پتروشیمی در فاز دوم برای تولید محصولات متنوع و جذب صنایع کوچک و متوسط.

تخفیف‌های خوراک: استفاده حداکثری از تخفیف‌های ۱۰ تا ۳۰ درصدی نرخ خوراک برای واحدهایی که زنجیره ارزش را تا مراحل دوم و سوم تکمیل می‌کنند، می‌تواند هزینه‌های تولید را کاهش دهد و رقابت‌پذیری را افزایش دهد.

صادرات‌محوری: تمرکز بر بازارهای صادراتی چین و هند با توجه به نزدیکی جغرافیایی و کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل.
توسعه محصولات با ارزش افزوده بالا مانند وینیل استات مونومر (VAM) که در صنایع چسب، بسته‌بندی، و رنگ کاربرد دارند.

جذب سرمایه‌گذاری خارجی:

ارائه مشوق‌های بیشتر مانند مالکیت ۱۰۰ درصدی پروژه‌ها برای سرمایه‌گذاران خارجی و تضمین‌های مالی برای کاهش ریسک سرمایه‌گذاری.

آموزش نیروی انسانی بومی:

توسعه مراکز آموزشی مانند هنرستان و مرکز فنی و حرفه‌ای پتروشیمی در چابهار برای تربیت نیروی متخصص بومی، کاهش هزینه‌های آموزش، و افزایش اشتغال پایدار.

استفاده از فناوری‌های نوین:

همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان و بین‌المللی برای انتقال فناوری‌های پیشرفته در تولید محصولات پتروشیمی و بهینه‌سازی فرآیندها.

۷. میزان ذخایر نفت و گازایران با دارا بودن حدود ۱۵۷ میلیارد بشکه ذخایر نفتی و ۳۳.۸ تریلیون مترمکعب ذخایر گازی، یکی از بزرگ‌ترین دارندگان منابع هیدروکربوری در جهان است. منطقه مکران به‌طور مستقیم به میادین نفت و گاز متصل نیست، اما از طریق خط لوله هفتم سراسری به منابع گازی متصل شده است. این خط لوله گاز متان را از میادین گازی جنوب (مانند پارس جنوبی) به چابهار منتقل می‌کند. با این حال، کمبود تکنولوژی فشارافزایی مخازن ممکن است در بلندمدت تأمین پایدار گاز را با چالش مواجه کند.

۸. وضعیت لجستیک و حمل‌ونقل

لجستیک و حمل‌ونقل از عوامل کلیدی برای موفقیت منطقه ویژه پتروشیمی مکران هستند، به‌ویژه به دلیل تمرکز بر صادرات.
وضعیت زیرساخت‌های لجستیکی به شرح زیر است:

فرودگاه‌ها:

فرودگاه کنارک در نزدیکی چابهار، اصلی‌ترین فرودگاه منطقه است که پروازهای داخلی و محدود بین‌المللی را پشتیبانی می‌کند. این فرودگاه برای حمل‌ونقل بار و مسافر نیاز به ارتقا دارد.
برنامه‌هایی برای توسعه فرودگاه چابهار و افزایش ظرفیت آن برای پشتیبانی از فعالیت‌های صنعتی در جریان است.

راه‌آهن:

خط آهن چابهار-زاهدان در حال احداث است و به‌عنوان بخشی از کریدور شمال-جنوب، چابهار را به راه‌آهن سراسری متصل خواهد کرد. این پروژه با پیشرفت قابل‌توجهی همراه بوده، اما هنوز تکمیل نشده است.
اتصال به راه‌آهن سراسری امکان دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی، ترکیه، و اروپا را فراهم می‌کند.
جاده‌ها و اتوبان‌ها: چابهار از طریق جاده ترانزیت کشوری به شبکه جاده‌ای ایران متصل است. با این حال، کیفیت جاده‌ها و ظرفیت آن‌ها برای حمل بارهای سنگین صنعتی نیاز به بهبود دارد.
توسعه زیرساخت‌های جاده‌ای مانند بزرگراه چابهار-ایرانشهر در اولویت قرار دارد.

بندر:

بندر شهید بهشتی چابهار یکی از بزرگ‌ترین بنادر اقیانوسی ایران است و ظرفیت بالایی برای صادرات محصولات پتروشیمی دارد. این بندر در حال توسعه است و اخیراً تجهیزات جدیدی برای جابه‌جایی کالاها وارد شده است.
چابهار به‌عنوان جنوبی‌ترین نقطه کریدور شرقی-غربی جهان، نقش استراتژیکی در حمل‌ونقل بین‌المللی دارد.

۹. میزان سرمایه‌گذاری انجام‌شده و مورد نیاز برای توسعه و تکمیل پروژه‌های منطقه ویژه پتروشیمی مکران و زنجیره ارزش
اطلاعات دقیق در مورد سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده و مورد نیاز برای تکمیل پروژه‌های این منطقه به دلیل پراکندگی داده‌ها و محدودیت اطلاعات عمومی ممکن است کامل نباشد، اما بر اساس منابع موجود، برآوردهای زیر ارائه می‌شود.

۱. سرمایه‌گذاری انجام‌شده

بر اساس اطلاعات موجود:

پیشرفت زیرساختی تا سال ۱۳۹۶: حدود ۶۰ کیلومتر جاده، ۶۳ کیلومتر کانال‌های جمع‌آوری آب‌های سطحی، کاشت بیش از ۵۰ هزار اصله درخت، و تأمین آب و برق موردنیاز برای ساخت انجام شده است. هزینه‌های دقیق این زیرساخت‌ها اعلام نشده، اما با توجه به مقیاس پروژه‌ها، احتمالاً چند صد میلیون دلار هزینه شده است

واحد متانول مجتمع پتروشیمی سینا: سرمایه‌گذاری انجام‌شده تا کنون شامل ۶۲.۱۱ میلیون یورو (حدود ۶۵ میلیون دلار با نرخ تبدیل تقریبی) و ۴۷.۰۶۳ میلیارد ریال (حدود ۱.۱ میلیارد دلار با نرخ تقریبی دلار در سال ۱۴۰۴) است.

کل سرمایه‌گذاری انجام‌شده: با توجه به فعالیت چهار سرمایه‌گذار فعال (شستان، هلدینگ باختر، هلدینگ گسترش انرژی پاسارگاد، و شرکت توسعه پتروشیمی نگین مکران)، برآورد می‌شود که تاکنون چند میلیارد دلار در زیرساخت‌ها، یوتیلیتی، و واحدهای تولیدی هزینه شده باشد. با این حال، اطلاعات دقیق‌تری در دسترس نیست.

۲. سرمایه‌گذاری مورد نیاز

فاز نخست شهرک پتروشیمی مکران:

فاز نخست شامل ۵ واحد GTX (تبدیل گاز به محصولات با ارزش)، یک واحد اوره و آمونیاک، و یک واحد مینی ال‌ان‌جی است. ظرفیت تولیدی این فاز حدود ۵.۸ میلیون تن در سال است.

برآورد سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای تکمیل فاز نخست: حدود ۸ میلیارد یورو (تقریباً ۸.۴ میلیارد دلار با نرخ تبدیل تقریبی).
برای واحد متانول مجتمع پتروشیمی سینا، سرمایه‌گذاری مورد نیاز ۲۵۶.۵ میلیون یورو (حدود ۲۷۰ میلیون دلار) به علاوه ۷۱.۶۲۵ میلیارد ریال (حدود ۱.۷ میلیارد دلار) است. تاکنون بخشی از این مبلغ تأمین شده و مابقی نیاز به سرمایه‌گذاری دارد.

فاز دوم و پارک پتروشیمی:

فاز دوم شامل توسعه پارک پتروشیمی برای تولید محصولات پایین‌دستی و تکمیل زنجیره ارزش است. حدود ۲۱ طرح در زنجیره کاربردی صنایع پایین‌دستی تعریف شده که سرمایه‌گذاران در حال جذب هستند.

برآورد سرمایه‌گذاری برای فاز دوم: با توجه به مقیاس پروژه‌ها و نیاز به زیرساخت‌های پیشرفته، احتمالاً بین ۵ تا ۱۰ میلیارد دلار برای تکمیل زنجیره ارزش و احداث واحدهای پایین

۱۰. جمع‌بندی و پیشنهادات نهایی

منطقه ویژه پتروشیمی مکران با پتانسیل تبدیل شدن به سومین قطب پتروشیمی ایران، فرصت‌های بی‌نظیری برای توسعه اقتصادی، اشتغال‌زایی، و جلوگیری از خام‌فروشی فراهم می‌کند. با این حال، چالش‌هایی مانند تأخیر در تکمیل زیرساخت‌ها، مشکلات تأمین مالی، و کمبود نیروی متخصص بومی باید برطرف شوند. پیشنهادات زیر برای تسریع در توسعه این منطقه ارائه می‌شود: اولویت‌بندی زیرساخت‌ها: تسریع در تکمیل خط لوله آب از دریای عمان و خط آهن چابهار-زاهدان برای بهبود لجستیک و تأمین نیازهای یوتیلیتی.

تقویت مشارکت بخش خصوصی: ایجاد نهادهای مالی قوی‌تر برای تأمین سرمایه و تشویق سرمایه‌گذاری خارجی با تضمین‌های حقوقی.
تمرکز بر صنایع پایین‌دستی: توسعه پارک پتروشیمی برای تولید محصولات نهایی و افزایش ارزش افزوده.

توسعه پایدار: توجه به نیازهای اجتماعی و زیست‌محیطی منطقه، مانند تأمین آب آشامیدنی برای جوامع محلی، برای کاهش انتقادات و افزایش پذیرش اجتماعی.

منطقه ویژه پتروشیمی مکران، در صورت مدیریت صحیح و رفع موانع، می‌تواند به یکی از مهم‌ترین مراکز صنعتی ایران تبدیل شود.