رتبه‌بندی صنایع شیمیایی ایران بر اساس ارزش افزوده اقتصادی

ارزشی که در فرآیند تولید به ارزش کالاهای واسطه‌ای اضافه می‌شود، ارزش افزوده اقتصادی (EVA) نامیده می‌شود. این مفهوم مربوط به فرآیند تولید است و نه به یک کالای خاص.

هر بخش از صنایع ایران با تنوع بالایی همراه است. حوزه صنعت نسبت به سایر بخش‌ها تنوع بیشتری دارد و سرمایه مورد نیاز برای ادامه فعالیت در اقتصاد وجود دارد، اما در عین حال بیشترین آسیب‌پذیری تولید داخلی نیز در این بخش از اقتصاد مشاهده می‌شود. بسیاری از کارشناسان توسعه صنعتی را پیش نیاز توسعه و رشد اقتصادی پایدار می‌دانند.

بنابراین، با توجه به تأثیرات قابل توجه بخش صنعت بر متغیرهای کلان اقتصادی از جمله تولید، مصرف، سرمایه گذاری، اشتغال، صادرات و به طور کلی نقش کلیدی صنعت در فرآیند توسعه در سطح ملی، ضروری است حمایت‌های مؤثر و مناسبی از افزایش رقابت‌پذیری و ارتقای بهره وری این بخش و دستیابی به اهداف رشد اقتصادی صورت گیرد.

بر اساس گزارش برنامه ارزیابی تاثیر محیط زیستی) EIA برای کشورهای در حال توسعه، چرخه یک پروژه به شش مرحله تقسیم می‌شود که عبارتند از:

۱) مفهوم پروژه؛

۲) پیش امکان سنجی؛

۳) امکان سنجی؛

۴) طراحی و مهندسی؛

۵) اجرا؛ و

۶) نظارت و ارزیابی.

چرخه پروژه شامل انتخاب مکان، غربالگری، ارزیابی اولیه و محدوده مسائل مهم است. غربالگری و ارزیابی اولیه چرخه پروژه شامل مسائل مرتبط با جریان انرژی و مواد، فهرستی از تقاضاها و الزامات پروژه، استخدام کارکنان و غیره برای پروژه‌های صنعتی و بسیاری از پروژه‌های دیگر است. مراحل ذکر شده توسط تیم ارزیاب ایرانی انجام شده و داده‌های جمع آوری شده در ابتدا توسط پژوهش حاضر پردازش شده است.

بوم‌شناسی صنعتی موضوعات مختلفی در حوزه خود مانند مسائل آلاینده‌ها، جریان‌های انرژی و مواد، تأسیسات و تجهیزات اجرا شده، جریان زباله و بسیاری موارد دیگر را پوشش می‌دهد. هر یک از آن‌ها خطرات، مزایا و چالش‌هایی را در مواجهه گروهی و فردی ایجاد کرده اند.

موضوعات متنوعی در حوزه مسائل زیست محیطی صنعتی به ویژه در محیط صنایع شیمیایی گزارش شده است. ترکیبات آلی فرار، آلاینده‌های اصلی آزاد شده از صنایع شیمیایی هستند که بر سلامت انسان، محیط زیست و اکولوژی در سطوح منطقه‌ای و جهانی تأثیر می‌گذارند.

اثرات خاص این ترکیبات شامل نقش آن‌ها در کاهش ازن استراتوسفر، گرم شدن کره زمین و ایجاد انواع سرطان و به خطر افتادن سلامت انسان است. این ترکیبات همچنین می‌توانند باعث بیماری‌های قلبی و تنفسی، سردرد، ضعف، سقط جنین یا کاهش وزن جنین، بیماری‌های روانی و گرایش به خودکشی شوند.

علاوه بر این، غلظت بیش از حد برخی از اجزای این گروه سرطان‌زا است. این ترکیبات پس از ورود به بدن انسان به ترکیبات مختلفی که به نام نشانگرهای بیولوژیکی (بیومارکر) معروف هستند، متابولیزه می‌شوند. اما پیشرفت‌های اخیر در استفاده از راکتورهای پلاسما بر مشکلات بهداشتی و زیست محیطی ترکیبات آلی فراری که از محیط‌های صنعتی پراکنده شده‌اند غلبه کرده است.

مطالعات انجام شده حاکی از وجود ۱۴۱ نوع صنعت شیمیایی در ایران بوده است، اما این مطالعه بر اساس داده‌های گزارش شده توسط تیم ارزیاب ایرانی بر پنج پروژه صنعتی مختلف متمرکز شده است. هدف پژوهش حاضر بررسی دقیق ارزش افزوده اقتصادی (EVA) ایجاد شده توسط این پنج صنعت شیمیایی ایران است.

برای انجام این پژوهش ابتدا الزامات سالانه پروژه‌های صنعتی بر اساس داده‌های منتشر شده توسط تیم ارزیاب ایرانی جدول‌بندی شد. سپس داده‌های جدول‌بندی شده جابجا شده و بر حسب ارز گزارش شد. در نهایت، معادلات تجربی برای تعیین EVA اختصاص داده شد.

ارزش افزوده اقتصادی (EVA) بر اساس هزینه استهلاک و هزینه‌های پیش بینی نشده با در نظر گرفتن درصد هزینه‌های زمین مورد نیاز، محوطه سازی، ساختمان ها، روسازی و آسفالت، سرمایه‌گذاری در تاسیسات، سرمایه‌گذاری در تجهیزات و هزینه‌های نصب و سرمایه‌گذاری در خودروهای حمل و نقل (وسایل نقلیه) محاسبه شد. تحقیق حاضر با استفاده از آخرین قیمت‌ها در بازار تهران برای برآورد EVA صورت گرفته است. با توجه به این واقعیت که قیمت‌ها در دوره تحریم متفاوت است.

نگارنده پیشتر به بررسی شاخص‌های اقتصادی بسیاری از برخی صنایع پرداخته است، مانند صنایع بازیافت ضایعات پلاستیکی، صنایع بازفرآوری روغن موتور، بازیافت لجن اسیدی صنایع بازفرآوری روغن موتور، صنایع قیر دمنده و…

اما هدف دنبال شده توسط پژوهش حاضر به دنبال طبقه‌بندی ۵ صنعت بر اساس ارزش افزوده اقتصادی (EVA) بود. شاخص‌های EVA در مقایسه صنایع شیمیایی دو کشور لهستان و مجارستان در سال‌های ۲۰۱۱-۱۹۹۵ و ۲۰۱۴-۲۰۰۰ بررسی شده است. در صنایع هر دو کشور مقادیر EVA به دست آمده بسیار پایین بود. یافته‌ها بر افزایش EVA در هر دو کشور با تخصیص مقررات و سیاست‌های مربوطه تاکید کردند.

ارزش افزوده اقتصادی (EVA) برای طبقه‌بندی ۱۸ نوع مختلف از صنایع شیمیایی ایران در صورت‌های مالی استفاده شده است. متغیرهای ورودی و خروجی شامل سرمایه، نیروی کار، مواد خام، انرژی مصرف شده، استهلاک، نسبت بدهی، هزینه‌های ضایعات و درآمد محصول می‌شود. بنابراین، صنایع از کمترین تا بالاترین EVA طبقه‌بندی می‌شوند.

برای ارزیابی عملکرد زنجیره تامین از ارزش افزوده اقتصادی (EVA) در بین کشاورزان نیشکر، کارخانه‌های قند و توزیع کنندگان استفاده شد. یافته‌ها به طبقه‌بندی رتبه‌های اول، دوم و سوم به کشاورزان نیشکر، کارخانه‌های قند و توزیع کنندگان اختصاص یافت.

مواد اولیه و روش‌ها

مطابق نمودار ۱.۵ صنعت در طرح EIA توسط تیم ارزیاب ایرانی، مرحله شناسایی پروژه را طی کردند. داده‌های اولیه ارزیابی برای یافتن ارزش افزوده اقتصادی (EVA) صنایع به صورت جداگانه پردازش شد. برآورد EVA با در نظر گرفتن مفروضات زیر محاسبه شد.

در یک سال روزانه ۲۷۰ روز کاری و ۸ ساعت شیفت کاری در نظر گرفته شده است. تمامی تجهیزات و امکانات مورد نیاز این پروژه از داخل کشور تامین شد. هزینه‌های مصرف آب برای نیازهای آب فضای سبز، کارکنان؛ بر اساس گزارش تیم ارزیاب، کل نیاز روزانه آب برای صنعت، به تقاضای آب آتش نشانی محاسبه شد. برای محاسبه حقوق ماهانه کارکنان، حقوق ماهانه ۱۴ ماهه برآورد شد و ۲۳ درصد از کل حقوق کارکنان بیمه تامین اجتماعی و بازنشستگی در نظر گرفته شد و در نهایت به ازای هر نفر ۱۰۰ دلار به هزینه سفر اضافه شد. میزان مصرف برق با توجه به مصرف برق در روزهای غیر کاری ۳۰۰ روز در سال محاسبه شد. در این تحقیق شرایط اخذ وام و کارمزد تسهیلات نادیده گرفته شد. برای نهایی کردن محاسبات از معادلات ۱ تا ۳ استفاده شد (حسن پور، ۱۳۹۷). نمودار ۱ مراحل ارزیابی EIA در برآورد EVA و سطوح ارزیابی پروژه در ایران را نشان می‌دهد.

نمودار ۱- مراحل ارزیابی EIA و سایر مراحل برای پژوهش حاضر